Poseł Piotr Babinetz

Stenogram

5. punkt porządku dziennego:

Sprawozdanie Komisji Kultury i Środków Przekazu o poselskim projekcie uchwały w sprawie upamiętnienia Eugeniusza Romera w 70. rocznicę śmierci (druki nr 178 i 186).

Poseł Sprawozdawca Piotr Babinetz:

    Dziękuję bardzo.

    Panie Marszałku! Wysoki Sejmie! Mam zaszczyt przedstawić sprawozdanie Komisji Kultury i Środków Przekazu o poselskim, wniesionym przez Klub Prawo i Sprawiedliwość, projekcie uchwały w sprawie upamiętnienia Eugeniusza Romera w 70. rocznicę śmierci, druk nr 178, a jako sprawozdanie - druk nr 186.

    Marszałek Sejmu skierował powyższy projekt uchwały do Komisji Kultury i Środków Przekazu do pierwszego czytania. Komisja Kultury i Środków Przekazu przeprowadziła pierwsze czytanie i rozpatrzyła ten projekt uchwały na posiedzeniu w dniu 6 lutego 2024 r. Działania były szybkie, sprawne, chociaż jednocześnie przyjęto szereg poprawek Biura Legislacyjnego. Były to poprawki o takim charakterze stylistyczno-merytorycznym, jedną poprawkę zgłoszono w trakcie posiedzenia, która troszkę skróciła, wyeliminowała pewne powtórzenie w projekcie uchwały. I wszyscy członkowie komisji obecni na posiedzeniu zgodnie, przez aklamację zarekomendowali ten projekt Wysokiej Izbie. Tak że podziękowania dla pana przewodniczącego komisji, dla wszystkich członków komisji.

    Zanim przejdę do tekstu uchwały, myślę, że warto poczynić kilka uwag odnośnie do życia i dzieła Eugeniusza Romera, największego polskiego kartografa od czasów Bernarda Wapowskiego - to jeszcze był wiek XVI. Pierwsza rzecz to środowisko rodzinne. Dziadek Henryk Romer walczył w powstaniu listopadowym. Ojciec Edmund - w powstaniu styczniowym, po którym uciekł z moskiewskiej niewoli, a stryj Władysław poległ w powstaniu 1863 r. Matka Irena pochodziła ze szlachty węgierskiej. Rodzina była mocno związana z dzisiejszym Podkarpaciem. Edmund był m.in. starostą krośnieńskim. Młody Eugeniusz i jego starszy brat Jan uczyli się w szkołach w Krośnie, Jaśle i Nowym Sączu. Obaj bracia działali w konspiracji niepodległościowej. W Krośnie przyjaźnili się z wielkim wynalazcą Janem Szczepanikiem, niedawno uczczonym przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Jan Romer, czyli brat Eugeniusza, później generał Wojska Polskiego, w 1919 r. walczył na froncie wojny polsko-ukraińskiej, a w 1920 r. został bohaterem wojny przeciwko bolszewikom. Zagonem kawalerii na Koziatyn rozbił znaczne siły sowieckie przed odbiciem przez Polaków od bolszewików Kijowa.

    Druga sprawa to działania niepodległościowe. Oprócz tej działalności we wczesnej młodości, przed I wojną światową Romer wspierał środowiska narodowo-niepodległościowe, organizację młodzieżową ˝Zarzewie˝ i współtworzył Polskie Drużyny Strzeleckie, można powiedzieć, po części w myśl idei Zygmunta Miłkowskiego, patrona roku 2024 - to też decyzja podjęta przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. I warto wspomnieć, że współpracowali wtedy z Romerem m.in. Feliks Młynarski, Henryk Bagiński, Marian ˝Żegota˝ Januszajtis i Mieczysław ˝Norwid˝ Neugebauer. To dzisiaj ludzie niesłusznie trochę zapomniani. Wychowani i przeszkoleni w tym kręgu drużyniacy stali się obok strzelców komendanta Piłsudskiego kadrą Legionów Polskich, czyli rzeczywiście - tak można powiedzieć - zarzewiem niepodległej Polski.

    Trzecia kwestia to geopolityka i koncepcja państwowości. Ważnymi dziełami Romera były m.in. prace z okresu okołowojennego, chodzi o I wojnę światową: ˝Podstawy przyrodnicze Polski historycznej˝ i ˝Polska: ziemia i państwo˝, w których sformułował geopolityczną wizję polskiej historii uwarunkowanej przez geografię oraz wskazywał naturalne dla Polaków kierunki politycznej ekspansji. Polemizował z niemiecką koncepcją przejściowości ziem polskich, z dzieleniem Europy Środkowej na niemiecką strefę wpływów, czyli Mitteleuropę, od zachodu i strefę wpływów rosyjskich od wschodu, tzw. Wielką Syberię - to oczywiście jedno z określeń. Romer przeciwstawiał koncepcji przejściowości ideę pomostowości ziem polskich, wspominając wielkie tradycje I Rzeczypospolitej, szczególnie jagiellońskiej, ale także trwałe uwarunkowania geograficzne ziem pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym, znaczenie wielkiego łańcucha górskiego Karpat oraz sieci rzecznej.

    Wskazywał Romer na katastrofalne skutki braku niepodległego państwa polskiego, którego to braku nie można uzasadnić żadnymi argumentami fizjograficznymi, etnicznymi czy kulturowymi. Brak silnej Rzeczypospolitej w Europie Środkowej, Środkowo-Wschodniej - tu zwracał uwagę także, jak to się dzisiaj mówi, na Kresy, ale de facto chodziło po prostu o wschodnie ziemie Rzeczypospolitej - musiał spowodować, jak uważał, ciągłe wojny o dominację rosyjską lub niemiecką, ewentualnie rosyjską i niemiecką na tym wielkim przecież obszarze. Zagrożenie widział też w trudności zabezpieczenia na przestrzeni wieków wschodniej granicy Rzeczypospolitej, pozbawionej skutecznych naturalnych przeszkód pomimo południkowego układu rzek w tym regionie. Badania, analizy i koncepcje Romera są cenne także dzisiaj, gdy sytuacja geopolityczna Polski jest podobna i istnieje potrzeba budowy współpracy w ramach państw Międzymorza czy Trójmorza oraz wzmacniania pozycji Rzeczypospolitej.

    Oprócz dzieł Romera warto wspomnieć tu m.in. prace również innego patrona tego roku, czyli Zygmunta Miłkowskiego, Teodora Tomasza Jeża, i jego działalność przede wszystkim publicystyczną, ale także literacką.

    Czwarta kwestia, czyli współtworzenie granic i niepodległości. Niezwykłym dziełem Romera był jego wielki i pozytywny wpływ na kształtowanie granic odradzającej się niepodległej II Rzeczypospolitej, szczególnie w 1919 r., w trakcie prac podczas konferencji paryskiej, zakończonej traktatem wersalskim. Działał tam jako ekspert polskiej delegacji Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, opierając się w dużej mierze na swoich badaniach przy opracowywaniu w 1916 r. ˝Geograficzno-statystycznego atlasu Polski˝. Romer w trakcie obrad paryskich opracował 100 map i ponad 60 referatów, przeprowadził ponad 70 konferencji w sprawach granic Polski z ekspertami z USA, Francji, Anglii, Japonii i innych państw. Rzeczywiście była to wielka praca Eugeniusza Romera. Miał zresztą argumenty: statystyczne, etnograficzne, językowe, narodowościowe, historyczne, przemysłowe, rolne i komunikacyjne. Jego działanie i argumenty były wielkim wsparciem dla Romana Dmowskiego - głównego twórcy sukcesu strony polskiej w trakcie tych negocjacji, tych rozmów w Wersalu. Okazało się, że wybitny geograf i kartograf może mieć nie mniejszy wpływ na kształt granic państwa niż wybitny polityk czy wielki wódz. Jako twórca atlasu Polski, a następnie szef Biura Geograficznego i ekspert do spraw terytorialnych polskiej delegacji Romer zasłużył na miano jednego ze współojców, może nie z grupy tych sześciu ojców Polski niepodległej, ale na pewno na miano jednego z tej drugiej grupy współojców.

    Przyjęty przez Komisję Kultury i Środków Przekazu oraz rekomendowany Wysokiej Izbie projekt uchwały w sprawie upamiętnienia Eugeniusza Romera w 70. rocznicę śmierci brzmi następująco.

    ˝Eugeniusz Mikołaj Romer, wielki polski geograf i kartograf oraz geopolityk, podróżnik, geolog, pedagog, encyklopedysta i publicysta, a także działacz niepodległościowy urodził się 3 lutego 1871 roku we Lwowie, jednak młodość spędził na Podkarpaciu. Jego ojciec, Edmund Romer, walczył w powstaniu styczniowym, z kolei starszy brat, generał Jan Romer, był jednym z bohaterów wojny polsko-bolszewickiej.

    Eugeniusz Romer był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego, wiceprezydentem Międzynarodowej Unii Geograficznej. Badał m.in. Karpaty Wschodnie i Alpy, góry Dalekiego Wschodu, a później Tatry i góry zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej.

    Przed I wojną światową związał się we Lwowie z młodzieżowym ruchem narodowo-niepodległościowym ˝Zarzewie˝ i współtworzył tajną Armię Polską oraz Polski Związek Wojskowy, a w 1911 roku - Polskie Drużyny Strzeleckie, stanowiące paramilitarną organizację szkolącą kadry dla przyszłego polskiego wojska. Drużyniacy przystąpili później do współpracy ze strzelcami Józefa Piłsudskiego, a po wybuchu I wojny światowej stali się częścią Legionów Polskich.

    Stworzył geopolityczną koncepcję pomostowości ziem polskich, które według niego odgrywały kluczową rolę na obszarze pomiędzy Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym, co koresponduje ze współczesną koncepcją Międzymorza. Współtworzył wydawnictwo Książnica - Atlas, a w efekcie publikacji licznych przełomowych prac stał się ojcem polskiej kartografii.

    Był autorem najważniejszego opracowania kartograficzno-statystycznego dotyczącego ziem Rzeczypospolitej, wydanego w 1916 r. 'Geograficzno-statystycznego atlasu Polski'. To dzieło oraz osobiste zaangażowanie Eugeniusza Romera odegrały dużą rolę w pracach polskiej delegacji na konferencji pokojowej w Wersalu i w ustaleniu granic Polski i państw sąsiednich, odrodzonych po I wojnie światowej. Podczas paryskiej konferencji Romer kierował pracami Biura Geograficznego przy Komitecie Narodowym Polski Romana Dmowskiego. Następnie pracował też jako ekspert Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach 1920-1921, podczas konferencji w Rydze kończącej wojnę polsko-bolszewicką.

    W latach niepodległej II Rzeczypospolitej założył Instytut Kartograficzny, wykładał na uniwersytetach oraz redagował 'Czasopismo Geograficzne' i 'Polski Przegląd Kartograficzny'. Był też przewodniczącym Polskiego Towarzystwa Geograficznego, które pracowało na rzecz integracji i efektywnego rozwoju całego obszaru Polski oraz przeprowadziło szeroką akcję edukacyjną i patriotyczną w celu podniesienia świadomości narodowej i społecznej.

    W czasie II wojny światowej ukrywał się we Lwowie i w Warszawie, a po wojnie objął katedrę geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim i kierownictwo Instytutu Geograficznego. W 1946 roku reaktywował we Wrocławiu wydawnictwo Książnica - Atlas, które wydało wiele jego atlasów Polski i świata. Jako pierwszy spośród badaczy opracował mapę regionów klimatycznych Polski.

    Był jednym z redaktorów dzieła 'Encyklopedia. Zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy' - polskiej encyklopedii wydawanej przed I wojną światową w zaborze austriackim. Zasłynął jako autor licznych prac z zakresu kartografii, geografii, klimatologii i geomorfologii, a także wspomnień.

    Eugeniusz Romer zmarł 28 stycznia 1954 r. w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Salwatorskim, zgodnie z jego wolą - w grobie skierowanym w stronę Lwowa.

    Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 70. rocznicę śmierci Eugeniusza Romera oddaje hołd temu najwybitniejszemu polskiemu geografowi i kartografowi, zasłużonemu w zakresie odzyskania przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej i ustalenia jej granic˝.

    Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Komisja Kultury i Środków Przekazu rekomenduje Wysokiej Izbie przyjęcie projektu uchwały w sprawie upamiętnienia Eugeniusza Romera w 70. rocznicę śmierci. Dziękuję bardzo. (Oklaski)